Juist omdat de technologie zich zo snel ontwikkelt en omdat parlementen en dictators overspoeld worden door data die ze niet snel genoeg kunnen verwerken, denken de politici van nu op veel kleinere schaal dan hun voorgangers van een eeuw geleden. Daardoor blijft de politiek in de vroege eenentwintigste eeuw verstoken van grote zakelijke energie toekomstvisioenen. Regeren is een zuiver administratieve bezigheid geworden. Regeringen managen het land, maar ze voeren het niet meer aan. De regering zorgt dat de leraren op tijd betaald krijgen en dat de riolen niet overstromen, maar heeft geen idee hoe het land er over twintig jaar voor zal staan. Tot op zekere hoogte is dat heel goed. Gezien het feit dat de grote politieke visioenen van de twintigste eeuw onder andere hebben geleid tot Auschwitz, Hiroshima en de Grote Sprong Voorwaarts, zijn we misschien wel beter af in de handen van kleingeestige bureaucraten. Oppermachtige technologie en megalomane politiek vormen samen een rampzalig recept. Neoliberale economen en politicologen vinden het veelal beter om alle belangrijke beslissingen over te laten aan de vrije markt. Daarmee geven ze politici het perfecte excuus om niets te doen en zich nergens in te verdiepen, wat vervolgens wijsheid wordt genoemd. Politici vinden het op hun beurt wel zo makkelijk om te geloven dat ze de wereld niet begrijpen omdat ze de wereld niet hóeven te begrijpen. Maar de mengeling van oppermachtige technologie en kortzichtige zakelijke energie vergelijken politiek heeft ook nadelen. Gebrek aan visie is niet altijd een zegen en niet alle toekomstvisioenen zijn per se slecht. In de twintigste eeuw stortte de nazistische heilstaat niet spontaan in. Hij werd verslagen door de al even grote visioenen van het socialisme en het liberalisme. Het is gevaarlijk om onze toekomst toe te vertrouwen aan marktwerking, want de markt doet wat goed is voor de markt en niet wat goed is voor de mens of de wereld. Marktwerking is niet alleen blind, maar ook onzichtbaar en als je de markt op haar beloop laat, wordt er mogelijk helemaal niets gedaan aan de dreigende opwarming van de aarde of het gevaarlijke potentieel van kunstmatige intelligentie.

Zeventigduizend jaar geleden transformeerde de cognitieve revolutie de geest van sapiens, waardoor een onbeduidende Afrikaanse aap de wereld ging beheersen. De verbeterde sapiensgeest had ineens toegang tot een uitgebreide intersubjectieve wereld, waarmee hij goden en bedrijven kon creëren, steden en wereldrijken kon opbouwen, lettertekens en geld kon uitvinden en uiteindelijk het atoom wist te splijten en de maan wist te bereiken. Voor zover wij kunnen nagaan vloeide die wereldschokkende omwenteling voort uit een paar minieme veranderingen in het sapiens-DNA en wat kleine aanpassingen binnen het sapiens brein. Als dat zo is, aldus de technohumanisten, dan zijn een paar extra veranderingen aan ons genoom en nog wat kleine omschakelingen in ons brein misschien wel genoeg voor een tweede cognitieve revolutie. De mentale verbouwingen van de eerste cognitieve revolutie gaven Homo sapiens toegang tot de intersubjectieve wereld en maakten hem tot heerser van onze planeet; een tweede cognitieve revolutie zou Homo deus mogelijk toegang kunnen verlenen tot onvoorstelbare nieuwe werelden en hem tot heerser van de Melkweg kunnen maken. Dit idee is een update van de oude dromen van zakelijke energie vergelijken het evolutionair humanisme, dat een eeuw geleden al opriep tot de creatie van supermensen. Hitler en zijn kornuiten wilden die nog verkrijgen door middel van selectieve voortplanting en etnische zuiveringen, maar de eenentwintigste-eeuwse technohumanisten hopen dit doel veel vreedzamer te bereiken met behulp van genetische modificatie, nanotechnologie en interfaces tussen hersenen en computers. Technohumanisten willen de menselijke geest upgraden en ons toegang verschaffen tot ongekende nieuwe ervaringen en een nog onbekende staat van bewustzijn. Maar zo’n renovatie van de menselijke geest is een extreem complexe en gevaarlijke onderneming. Zoals we in hoofdstuk 3 al zagen, weten we maar heel weinig van de geest. We weten niet eens waaruit de geest voortkomt of wat zijn functie is. Met vallen en opstaan leren we nu hoe we geestestoestanden kunnen modificeren, maar we kunnen maar zelden overzien zakelijke energie wat die manipulaties allemaal voor effecten hebben. Sterker nog, we hebben geen idee van het volledige spectrum van geestestoestanden, dus weten we niet wat voor mentale doelen we onszelf moeten stellen

In de negentiende en twintigste eeuw had het geloof in individualisme desondanks een zekere logica, omdat er geen externe algoritmen waren die me daadwerkelijk effectief konden volgen. Staten en markten wilden dat misschien wel, maar ze hadden er de technologie niet voor. De KGB en de FBI hadden hoogstens een vaag beeld van mijn biochemie, mijn genoom en mijn brein en zelfs als agenten al mijn telefoontjes zouden afluisteren en al mijn toevallige ontmoetingen op straat zouden bijhouden, dan hadden ze nog de rekenkracht niet om al die gegevens te analyseren. Onder twintigste-eeuwse technologische omstandigheden hadden liberalen dus gelijk met hun bewering dat niemand me beter kan kennen dan ikzelf. Mensen hadden dus een uitstekende reden om zichzelf te beschouwen als een autonoom systeem en om hun eigen innerlijke stem te volgen in plaats van de bevelen van Big Brother. De eenentwintigste-eeuwse technologie zou echter externe algoritmen kunnen zakelijke energie vergelijken creëren die de mens kunnen ‘hacken’ en mij veel beter leren kennen dan ik mezelf ken. Zodra dat gebeurt, zal het geloof in het individualisme instorten en zal de soevereiniteit van individuele mensen overgaan op een netwerk van algoritmen. Mensen zullen zichzelf niet meer beschouwen als autonome wezens die hun leven leiden zoals zij dat willen, maar zullen vertrouwd raken met het idee dat ze een verzameling biochemische mechanismen zijn die constant worden gevolgd en geleid door een netwerk van elektronische algoritmen. Daarvoor is niet eens een extern algoritme nodig dat me perfect kent en zich nooit vergist, het algoritme hoeft me alleen maar beter te kennen dan ikzelf en minder fouten te maken dan ikzelf. Dan zal het logisch aanvoelen om steeds meer beslissingen en levenskeuzes aan dit algoritme toe te vertrouwen. Op het gebied van de geneeskunde zijn we deze grens al over. In ziekenhuizen zijn we al geen individuen meer. Het is zeer waarschijnlijk dat zakelijke energie wij zelf nog zullen meemaken dat de meeste grote beslissingen over ons lichaam en onze gezondheid genomen worden door computeralgoritmen als Watson. En dat is niet per se slecht nieuws.

In het voorjaar van 1793 stuurden de Europese koningshuizen hun legers om de Franse Revolutie in de kiem te smoren. De oproerkraaiers in Parijs reageerden daarop met de levée en masse en het uitroepen van de eerste totale oorlog. Op 23 augustus verklaarde de Nationale Conventie: ‘Vanaf dit moment totdat onze vijanden van het grondgebied van de Republiek verdreven zullen zijn, zijn alle Fransen permanent oproepbaar voor militaire dienst. De jongemannen zullen vechten, getrouwde mannen zullen wapens smeden en proviand vervoeren, de vrouwen zullen tenten en kleren naaien en in de ziekenhuizen werken, de kinderen zullen vodden tot linnen verwerken en de oude mannen zullen zich naar de openbare pleinen begeven om de zakelijke energie vergelijken strijders moed te geven en zich uit te spreken tegen de koningen en voor de eenheid van de Republiek.’1 Dit decreet werpt een interessant licht op het beroemdste document van de Franse Revolutie – de Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger -, waarin wordt gesteld dat alle burgers evenveel waarde en evenveel politieke rechten hebben. Is het toeval dat er universele rechten werden uitgeroepen op het exacte historische kruispunt waarop er ook een universele dienstplicht werd ingevoerd? Geleerden mogen graag delibereren over het precieze verband tussen die twee dingen, maar in de twee eeuwen daarna bleef men de democratie vaak verdedigen met de uitleg dat het goed is om burgers politieke rechten te geven, omdat soldaten en arbeiders in democratische landen beter presteren dan die in dictaturen. Men beweerde dat mensen meer motivatie en initiatief tonen als ze politieke rechten krijgen, wat zowel op het slagveld als in de fabriek heel nuttig kan zijn. Charles W. Eliot, die van 1869 tot 1909 rector magnificus was aan Harvard, schreef op 5 augustus 1917 in The New York Times dat ‘democratische legers beter zakelijke energie vechten dan legers die worden geleid door aristocraten en
bestuurd door autocraten’ en dat ‘de legers van naties waarin het volk de wetgeving bepaalt, de rijksambtenaren kiest en beslist over kwesties op het gebied van vrede en oorlog, beter vechten dan de legers van een autocraat die regeert op grond van geboorte en uit naam van de Almachtige’.

Stel dat we een robot bouwen waarvan de centrale processor verbonden wordt met een klomp radioactief uranium. Als de robot moet kiezen tussen twee opties – bijvoorbeeld de rechterknop of de linkerknop indrukken – telt hij het aantal uraniumatomen dat de laatste minuut is vervallen. Als dat een even aantal is, drukt hij de rechterknop in en bij een oneven aantal de linker. We kunnen nooit zeker weten wat zo’n robot gaat doen. Maar niemand zou deze machine ‘vrij’ noemen en we zouden er niet over peinzen om haar te laten meedoen aan democratische verkiezingen of haar juridisch aansprakelijk te stellen voor haar daden. Volgens onze meest actuele wetenschappelijke kennis hebben determinisme en toeval de hele taart onder elkaar verdeeld en is er letterlijk geen kruimeltje over voor ‘vrijheid’. Het heilige woord ‘vrijheid’ blijkt, net als ‘ziel’, een holle term die geen enkele waarneembare betekenis heeft. De vrije wil bestaat alleen in winkel huren schiphol de fantasieverhalen die wij mensen hebben verzonnen. De laatste nagel aan de doodkist van de vrijheid wordt geleverd door de evolutietheorie. Niet alleen kan de evolutie niet in overeenstemming gebracht worden met eeuwige zielen, ze kan ook niets met het idee van de vrije wil. Want als mensen vrij zijn, hoe kunnen ze dan gevormd zijn door natuurlijke selectie? Volgens de evolutietheorie zijn alle keuzes die dieren maken -over leefgebied, voedsel of partners – een weerspiegeling van hun genetische code. Als een dier, dankzij zijn sterke genen, besluit een voedzame paddenstoel te eten en met gezonde, vruchtbare partners te paren, worden die genen doorgegeven aan de volgende generatie. Als een winkel huren groningen dier vanwege zijn mindere genen kiest voor giftige paddenstoelen en partners met bloedarmoede, sterven die genen uit. Maar als een dier ‘vrij’ kiest wat hij eet en met wie hij paart, dan kan de natuurlijke selectie niets beginnen.

Duizenden jaren zagen mensen goden, keizers, generaals en grote helden als ze naar oorlog keken. Maar de laatste twee eeuwen zijn de koningen en generaals steeds meer naar de zijlijn geschoven en zijn de spotlights gericht op de gewone soldaat en wat die meemaakte. Oorlogsromans als Im Westen nicbts Neues en oorlogsfilms als Plataan beginnen met een jonge rekruut die weinig over zichzelf en de  kantoorruimte huren schiphol wereld weet, maar enorm veel hoop en illusies met zich meetorst. Hij gelooft dat de oorlog glorieus is, dat ze vechten voor een rechtvaardige zaak en dat de generaal een genie is. Een paar weken in de echte oorlog -vol modder en bloed en de geur van de dood -draaien zijn illusies een voor een de nek om. Als hij het overleeft, komt de eerst zo naïeve rekruut veel wijzer uit de oorlog en gelooft hij niet meer in de clichés en idealen die worden gepropageerd door leraren, filmmakers en welbespraakte politici. Paradoxaal genoeg is dit verhaal inmiddels zo gezaghebbend geworden dat het overal wordt verteld, ook door leraren, filmmakers en welbespraakte politici. ‘Oorlog is heel anders dan in de film!’ waarschuwen blockbusters als Apocalypse Now, Full Metal Jacket en Black Hawk Down. De gevoelens van de gewone soldaat, als kostbare relieken opgeslagen in filmblikken, proza of poëzie, zijn de ultieme autoriteit op het gebied van oorlog geworden die iedereen is gaan respecteren. Het is net als in dat raadsel: ‘Hoeveel Vietnamveteranen zijn kantoorruimte huren groningen ervoor nodig om een lamp te verwisselen?’ ‘Hoe kan jij dat weten, je was er niet eens bij.’6 Schilders tonen ook geen belangstelling meer voor generaals te paard en tactische manoeuvres. Ze streven er nu eerder naar om de ervaringen van de gewone soldaat te laten zien. Kijk nog eens naar De Slag bij Breitenfeld en De Slag op de Witte Berg en bekijk dan de volgende twee afbeeldingen, die allebei worden beschouwd als meesterwerken binnen de twintigste-eeuwse oorlogskunst: Der Kriegvan Otto Dix en The 2000 Yard Stare van Thomas Lea.
Dix diende in de Eerste Wereldoorlog als sergeant in het Duitse leger. Lea schreef voor het tijdschrift Life over de Slag om Peleliu van i944. Walter en Snayers zagen oorlog nog als een militair en politiek fenomeen en wilden ons laten zien wat er bij bepaalde veldslagen was gebeurd, maar
36. Otto Dix, Der Krieg ( 1929-1932) .
Dix en Lea zagen oorlog als een emotioneel fenomeen en wilden ons laten zien hoe het voelt.

Zelfs als we hard genoeg blijven lopen en zowel een economische vrije val als een wereldwijde milieuramp kunnen voorkomen, dan nog schept ons moordende temp grote problemen. Op individueel niveau geeft het een hoog niveau van stress en spanningen. Na eeuwen van economische groei en wetenschappelijke vooruitgang zou het leven toch kalm en vredig moeten zijn, in elk geval in de meest ontwikkelde landen. Als onze voorouders hadden geweten wat voor werktuigen en middelen wij tot onze beschikking hebben, zouden ze daaruit opmaken dat we wel een hemels, sereen bestaan moeten leiden, vrij van zorg en angst. De waarheid is heel anders. Ondanks al onze prestaties voelen we constante druk om nog meer te doen en te produceren. We geven onszelf de schuld, onze baas, de hypotheek, de regering, het schoolsysteem. Maar daar ligt het niet echt aan. Het is de deal van het moderne leven, die we allemaal zijn aangegaan zodra we ter wereld kwamen. In de premoderne wereld waren de mensen net lage ambtenaren in een socialistische bureaucratie. Ze verschenen op kantoor en wachtten daar af tot iemand anders iets deed. In de moderne wereld runnen we de zaak zelf, dus staan we dag en nacht onder druk. Op collectief niveau neemt deze ratrace de vorm aan van continue verandering. Vroeger hielden sociale en politieke systemen het eeuwenlang vol, maar tegenwoordig breekt elke generatie de oude wereld af om er een nieuwe voor in de plaats te bouwen. Zoals het Communistisch Manifest het zo briljant zei, kan de moderne wereld niet zonder onzekerheid en opschudding. Alle kantoorruimte huren amsterdam vastliggende verhoudingen en oude vooroordelen gaan op de schop en nieuwe structuren raken verouderd voor ze kunnen verstarren. Alles wat solide is, vervluchtigt. Het is niet makkelijk om in zo’n chaotische wereld te leven en het is nog moeilijker om erover te regeren. De moderne wereld moet dus hard werken om te zorgen dat menselijke individuen en het menselijke collectief zich niet aan de race proberen te onttrekken, ondanks alle spanningen en chaos die hij oplevert. Daarom heeft de  kantoorruimte huren leeuwarden moderne wereld groei uitgeroepen tot de opperste waarde, waarvoor we alles moeten opofferen en alle mogelijke risico’s moeten nemen. Op collectief niveau worden regeringen, bedrijven en organisaties aangespoord hun succes af te meten aan hun groei en wordt evenwicht voorgesteld als des duivels. Op individueel vlak worden we ertoe aangezet om continu ons inkomen en onze levensstandaard te verhogen. Zelfs als je best tevreden bent met je huidige omstandigheden, dan nog moet je streven naar meer. De luxe van gisteren is vandaag al noodzaak. Ooit kon je het misschien prima af met een vierkamerwoning, een auto en een computer, maar nu kun je echt niet zonder een huis met vijf slaapkamers, twee auto’s en een hele berg iPods, tablets en smartphones.